Merking eftir Fríðu Ísberg

 

This is the way the world ends

Not with a bang but a whimper.

        

Forsíða skáldsögunnar Merking eftir Fríðu Ísberg er listaverk eftir Kristínu Helgu Ríkharðsdóttur og Kristínu Karólínu Helgadóttur kallar fram í huga mér ljóðið the Hollow Men eftir T.S. Eliot, sem lýkur á þessum ekkert sérstaklega hressandi og margívitnuðu orðum. Saga Fríðu fjallar einmitt um einhvers konar endalok, endalok einhvers sem er kannski ekki alveg ljóst hvað var. Í þessu bloggi ætla ég að setja fram nokkrar pælingar út frá bókinni sem ég vona að hressi og kæti einhverja og veki mögulega einhver viðbrögð.  Rétt er að taka fram að pistilinn innihelur spilliefni fyrir þá sem ekki hafa lesið bókina. 

Fyrst er til þess að taka að þessi skáldsaga tilheyrir geirabókmenntum, hér er á ferðinni vísindaskáldsaga af gerðinni framtíðardystópía. Hér sver hún sig í ætt með 1984 George Orwell, Handmaid's tale Margret Atwood og Clockwork Orange eftir Anthony Burgess. Tengingin sem mér finnst samt áleitnust eru bresku þættirnir Black Mirror, en þættirnir Nosedive og 15 million merits koma upp í hugann. Hér er fjallað um framtíðarsamfélag þar sem fólki er skipt upp í hópa með því að beita sálfræðiprófi sem mælir samkennd. Slík flokkun á fólki er viðvarandi þema í svona bókmenntum, en flokkunarkerfið sem Fríða bíður upp á er óvenjuögrandi - því hvern myndi ekki vilja búa í samfélagi þar sem samkennd einkennir alla sem þú umgengst? Ólíkt samfélagsmiðlavíti t.d. Nosedive þar sem yfirborðskennd like annarra eru það sem skiptir máli, er hér um vísindalegt alvörupróf að ræða samkvæmt rökvísi heims bókarinnar, og í rauninni fáir sem draga gildi þess í efa í bókinni. Samskipti fólks við rafrænar mælingar snjalltækja hefur náð nýjum hæðum í verkinu og ræða allir við rafræna veru sem heitir Zoë sem er arftaki Siri og Alexu. Það eru komnar lestir í Reykjavík og byggð í Viðey. 

Hugmyndin um Merkinguna sem er þungamiðja verkisins er að hægt sé að mæla samkennd með viðbrgöðum við svipbrigðum fólks og þá er viðfangið tengt við heilaskanna af einvherju tagi. Ekki virðist vera hægt að svindla á prófinu með einföldum hætti. Sálfræðingafélag Íslands (SÁL) er leiðandi afl í beitingu þessa prófs. Þeir sem ná prófinu eru svo merktir og fá ákveðinn status í samfélaginu - ákveðin hverfi eru merkt, fyrirtæki o.s.frv. Til stendur að gera merkingu að skyldu fyrir alla og þar með yrði komið á einu alsherjar aðskilnaðarkerfi sem nær yfir allt samfélagið. Þeim sem ekki ná eru svo boðnir sálfræðitímar, og jafnframt eru til lyf sem geta þjónað sem hluti af meðferðinni. Ísland virðist vera leiðandi í heiminum á þessu sviði. 

Eitt af því sem er mjög heillandi og áleitið við sögu Fríðu er hversu aðlaðandi og svona eins og enskir (og kannski Tristan) myndu segja seductive þessi hugmynd er. Mér finnst hérna vera hægt að draga upp hliðstæðu við bólusetningarskyldu sem mörgum er hugstæð á okkar tímum. Nú er að orðið þannig víða um lönd að einungis "merktir" (bólusettir) fá aðgang að ýmsum gæðum (ferðalögum/ ákveðnum störfum/ veitingahúsum).... Eftirlitsiðnaðurinn með Heilsuveru (niðurstaða prófsins birtist einmitt með svipuðu hætti og gögn á Heilsuveru)  og ÍE í fararbroddi blómstrar. Og allt er þetta í nafni lýðheilsu og öryggis, sem er vitaskuld gott og blessað - en merkingin í bók Fríðu hefur mjög sambærilegu hlutverki að gegna - viljum við ekki losna við lygara, fíkla og þjófa úr umhverfi okkar, alveg eins og við viljum ekki smitast af Covid19? Er frelsið, réttur til einkalífs, réttur yfir eigin líkama einhvers virði ef í boði er heilsa og öryggi? 

Tristan og Eyja eru tvær persónur bókarinnar sem eru í vanda vegna sífellt stærri yfirráða merkingarsinna. Ein snilldin hjá Fríðu er að þau koma úr andstæðum samfélagsáttum. Tristan er ungur maður með brotna fortíð sem er mikill andstæðingur prófsins, neitar að sitja það en hefur leiðst út í eiturlyfjaneyslu og afbrot. Eftir því sem sögunni vindur fram fær maður stöðugt meiri og meiri samúð með Tristan og það er augljóst að hann mun ná prófinu þvi hann er mjög empatískur karakter. Fíknin sem hann glímir við, en hann er háður Trexi sem er lyf sem hann fékk fyrst í tengslum við sálfræðimeðferðir sem áttu að gera honum auðveldara að ná prófinu, en kemur síðan í ljós að það er alls ekki góð hugmynd að nota það, en þá er búið að gera heilan hóp fólks að fíklum: og þetta er ábyrgð sálfræðingana sem hafa þvegið hendur sínar af þessu og hampa nú prófinu sínu góða. Tristan er jafnframt notaður af andstæðingum merkingarinnar til að skora samúðarstig. Umræða samtímans um vandamál drengja og ungra karlmanna er endurspegluð með einhverjum hætti hérna og líka pælingar um greiningar, Rítalín og fleira. Þetta eru eldfim og flókin mál. Eyja hins vegar er einhvers konar útrásarvíkingur, ófyrirleitin í viðskiptum og einkalífi hefur hún náð langt í starfi, en nú þegar stefnir í að hún verði að sæta merkingu veit hún að hún mun aldrei ná henni. Hún er líka fíkill og reynir að svindla á prófinu með lyfjanotkun sem tekst ekki, hún lýgur og svindlar en allt kemur fyrir ekki. Þegar við horfum á hana verður freistingin til að segja að kannski væri einmitt bara besta mál að fá svona merkingarskyldu.... En þannig er merkingin ekki bara leið til að afmarka einhverja efri millistétt, málið er flóknara. 

Karlar sem hata konur koma við sögu eins og víðar. Ein aðalpersónan glímir við ótta við eltihrelli og er það mál allt frekar óþægilegt og mjög raunverulegt. Svo er að skilja að hann nái prófinu og þar með er ákvarðað að hann sé ekki hættulegur - en lögreglan virðist í öllu fara eftir niðurstöðum sálfræðilegra mælinga og prófa. Ég er reyndar ekki alveg viss með hvernig á að túlka söguna um Daníel og Vetur, nema að líklega sem viðvörun um að svona fyrirbæri eins og prófið sé í rauninni gervilausn. Svo er annað það að auk þess að vera fórnarlamb misheppnaðra sálfræðitilrauna kemur Tristan frá heimili sem er brotið vegna heimilisofbeldis - og hann og bróðir hans eru í bráðri hættu á að taka á sig syndir föður síns og feðra, og það er alveg morgunljóst að þarna er vandamál sem prófið nálgast það ekki að horfast í augu við eða gera einhverja tilraun til að leysa. Sálfræðileg lausn af þessu tagi leiðir algjörlega hjá sér þær rætur vandamála sem Tristan og fólk i hans stöðu eiga rætur sínar í félagslegu óréttlæti og vanrækslu - þær einblína á einkenni en ekki orsakir. 

Fríða notar tungumálið mjög skemmtilega og sérstaklega varðandi Tristan, sem segir alltaf "einhvern meginn", notar mikla ensku og skilur ekki "að hvetja til dáða" ....og þegar hann er í yfirheyrslu hjá lögreglunni er honum boðinn túlkur. Móðir hans, Alexandría notar líka "einhvern meginn" og þegar hún hittir Vetur, sem er kennari systur Tristans, Naómí, leiðréttir Vetur hana með nokkuð yfirlætislegum hætti. Þessi pæling er mjög áhugaverð og lýsir held ég frekar íslenskum samtíma en nokkurn tíma einhverju framtíðarsamfélagi. 

Líkt og í smokkfiskleiknum, sem ég skrifaði nýlega um er hér ákveðin glíma við mannskilning - í einu af bréfunum til Laílu skrifar Tea "undir mjúkum feldinum er dýr sem er gráðugt og grimmt og hugsar bara um eitt: að lifa af." (194) Þarna lýsir hún hreinræktaðri sýn í anda Thomas Hobbes - og spurnigin hvort að allt með merkninguna sé ekki í raun í þessum anda (þó hún setji þetta reyndar fram sem rök á móti henni). Hobbes taldi að við þyrftum einvaldinn (Leviathan) til að hemja okkur; í heimi merkingar hefur prófið, sálfræðingarnir, lyfin og allt batteríið komið í stað hans til að halda okkur í farvegi sem er samfélagslega ásættanlegur. 

Eliot var eitthvað tens á því að allt væri á leið til fjandans þarna fyrri hluti 20. aldar, og er enn er allt á leið þangað - til að tengja við annað verk tilvísað hér í upphafi - holu mennirnir eru í raun appelsínur með gangverk - við erum ekki heilar manneskjur heldur bara safn merkimiða sem einhver nafnlaus kerfi klína á okkur. 

Smokkfisksleikurinn

keep you doped with religion, sex and TV
and you think you're so clever and classless and free
but you're still fucking peasants as far as I can see (John Lennon) 

(fyrirvari þetta er skrifað í einangrun og Covid frændi enn aðeins með tök á mér, en læt samt vaða, svo öll vitleysa eða óskýrleiki skrifast á hann, já og þetta inniheldur spoilera. Ég biðst líka afsökunar ef ég er eitthvað að klúðra með nöfnin, reyni mitt besta) 

Hér sjáum við  hinn meistaralega aðalleikara í Squid Game, Lee-Jung jae, túlka aðstæðu persónu sinnar Gi-hun þar sem hann á bókstaflega lífið undir því að ná formi af regnhlíf úr sykurplötu án þess að brjóta það. 

Þessir ofbeldisfullu og skelfilegu þættir slógu rækilega í gegn á Netflix í haust og það er fyrir marga hluta sakir áhugavert. Í fyrsta lagi að þetta eru kóreanskir þættir með mjög litla beina tengingu við vestræna hluti. Í öðru lagi eru þeir mjög ógeðfelldir og ágengir, og í þriðja lagi fela þér í sér algjörlega skilyrðislausa fordæmingu á kapítalísku neyslusamfélagi samtímans, nokkuð sem ég held að kanski hafi að einhverju leyti farið framhjá einhverjum aðdáenda þáttanna. Ég ætla að gera tilraun til að koma með tilgátur um nokkra lykilþræði í boðskap þáttanna hér að neðan. 

Skuldsetning sem valda- og kúgunartæki. Þegar leikendurnir sem hefur verið safnað á staðinn ætla að rökræða við böðla sína þá eru þeim sýnd nokkur dæmi um það hversu skuldsett nokkur þeirra eru, og þannig hafa fórnarlömbin verið fundin og þannig eru þau göbbuð til að halda áfram - vonin um að losna úr skuldahelsinu gerir þau að morðingjum og ómennskum skrímslum (ekki öll samt). Þannig virkar kapítalisminn: neysluhyggja og samkeppni, fjármögnuð með skuldasöfnun gerir okkur að leiksoppum auðvaldsins. David Graeber greinir þetta fyrirbæri mjög glæsilega í meistaraverknu Debt, the first five thousand years og víðar.

Ein lykilsaga og mantra kapítalismans er að peningarnir komi til þeirra sem eru "duglegir". Og framanaf í þáttunum þá fáum við það á tilfinninguna að Gi-hun sem við sjáum hér að ofan sé bara einhver auli, spilafíkill og vitleysingur sem hafi klúðrað öllu. En um miðbik þáttaraðinnar kemur í ljós að ófarir hans koma til vegna þess að hann missir vinnuna í niðurskurði og þaðan fór allt niður á við hjá honum. Svipaða sögu er að segja um flesta leikmenn sem við kynnumst, þeirra ófarir tengjast ólíkum ytri aðstæðum en ekki einhverjum skorti á "dugnaði". 

Afmennskun auðvaldsins. Í samtali Gi-hun og Oh il-Nam í síðasta þættinum kemur fram að hvati hans til að skapa þetta ógeðslega algjörlega siðblinda drápsbatterí hafi verið "að honum leiddist". Nú á tímum me-too, og ýmissa afhjúpana um ýmsa áhrifamenn (fyrst og fremst menn, það er víst þannig, þeas. karlmenn) verður að segjast að þó að þetta sé náttúrulega ýkt þá er þetta eitthvað sem er raunverulegt og við skyldum óttast. Framsetningin á ógeðslegu auðmönnunum (the VIPs) er svo líka ýkt og áhugaverð, en manni finnst það óþægilega einhvern veginn raunhæft.... Trú mín á eina prósentinumer semsagt engin. Því miður. (Greaber á víst þann frasa :-) ) 

Peningar skipta öllu, mannslíf engu. Bæði í Debt the first 5,000 years og í nýju bókinni The Dawn of Everything (meðhöfundur David Wengrow) að hugmyndin sem er ríkjandi í vestrænum samtíma (og þar með í heiminum öllum) um eignarrétt eigi rætur sínar í rómarrétti og sé eiginlega fullkomin og algjör sturlun. Eignarsamband mitt við hlut er þannig að ég get gert hvað sem mig lystir við hann. Eignarkonseptið á svo rætur í þrælahaldi, og eignarhaldi heimilisföðurins á konu sinni og börnum (hann rekur m.a. hvernig einhverjir rómverjar létu lífláta börn sín fyrir einhver smásakir). Eignarhald okkar yfir okkar eigin líkama (við erum eiginlega okkar eigin þrælahaldarar) gerir það svo að við áltíum að við getum með einhverjum samningum afsalað okkur líkama og limum til að taka þátt í einhverjum leik eða losna undan skuldum. Þannig skrifa allir undir einhverja samninga og þar með á það að taka þátt í leik sem endar með lífláti ef þú nærð ekki í mark bara að vera í lagi - og þetta gengur fullkomlega upp í svona hrákapítálískri rökfræði. Samningar sem fólk sem er framarlega í íþróttum, Hollywood og tónlist eru í raun af svipuðum toga. 

Annað áleitið atriði er mannskilningurinn sem liggur svona leikjum til grundvallar, en það er í raun heimspekingurinn Hobbes sem lýsti náttúrulegu ástandi mannsi sem bellum omnia contra omnes - lífinu án yfirvalds sem nasty brutish and short, eða eins og rómverjar (ath!) sögðu homo homini lupus. Þessi grundvallar neikvæða sýn á manneðlið er í raun það sem Graeber og Wengrow eru að gagnrýna í verki sínu um dagrenningu alls. Nútíma útgáfur af því að "sanna" þessa sýn eru svo tilraunir í félgassálfræði, eins og Stanford Prison tilraun Zimbardos og hlýðnitilraunir Milgrams - en báðar þessar tilraunir hafa sætt mikilli gagnrýni undanfarið (hlekkir að neðan). Í áðurtilvitnuðu samtali Gi-hun og Oh il-Nam kemur sá gamli (sem er frábærlega leikinn af O Yeong-su, og frábært að láta krúttlega gamla kallinn vera mesta drullusokkinn af öllum) með þau undarlegu rök að þar sem að fólk sé hvort sem er upp til hópa drullusokkar þá væri það bara í lagi að gera eitthvað á borð við það sem hann gerði. Með því að setja fólk í aðstæður eins og gert er í þessu þáttum og hefur verið gert í ýmsum tilraunum framkallast náttúrulega als konar hegðun, en það er fráleitt að halda því fram að það sanni einhliða eitthvað um illsku sem búi eðlislægt innra með okkur öllum. 

Annað sem er áhugavert er sú brenglaða siðferðiskennd sem kemur fram í því að í leikunum upplifi leikmenn réttlæti sem þau hafi aldrei upplifa úti í samfélaginu, og þannig verða aðalskipuleggjendur ægilega heilagir þegar kemur í ljós svindl, og biðja þátttakendur með miklum tilþrifum afsökunar. Ekki er hugsað um óréttlætið sem gerði að þau eru komin á þennan stað, og þar að auki hikar þeir svo ekki við að breyta aðstæðum til að gera leikinn meira spennandi fyrir the VIPs. 

En snilld þátttanna að Gi-hun býr yfir einhverju öðru og setur manngildið hærra en peningana, þó hann taki þátt í ofbeldinu verður hann meira og meira afhuga því. Einkum er atriðið þar sem hann vill hætta leik rétt áður hann er að sigra - bjarga lífi svikuls og ofbeldisfulls "vinar" í stað þess að taka á móti fáránlega stóru verðlaunafénu, og svo að hann snertir ekki verðlaunaféð þegar hann sleppur út. 

Greinilegt er að það verður önnur sería, og spennó að sjá hvert verður farið með þetta. Eitt atriði stendur verulega í mér, en það er hverjir verðirnir eru og hvernig var hægt að fá þá til að taka þátt i þessu blóðbaði, en þetta er oft vandamál í svona þáttum / kvikmyndum að illmenninn hafa einhvern óteljandi fjölda fólks til að fremja glæpi fyrir sig, en það er erfitt að skilja almennilega hvatann hjá þeim - þetta verður einkum áleitið eftir að hver Kapteinninn var kom í ljós. Ef þetta hefði verið sett fram sem e.k. költ hefði þetta mögulega getað meikað sens, en það er ekki þannig.

Squid Game á Netflix: Squid Game

Bækur Graebers: Debt the first Five Thousand Years - The Dawn of Everything

Gagnrýni á Stanford Prison tilraunina 

Gagnrýni á Milgram tilraunina